گذری به مردم شناسی سمنان
قبلاً نوشتم که درسال 55 سفری به یزد و سمنان داشته‌ام . گزارش یزد را نوشتم (حدود چهل یادداشت درفاصله اول دیماه 83 تا نیمه مرداد84 ) اینک می‌خواهم ازسمنان بنویسم که درآن روزها هنوز استان نشده بود . در این سفر پژوهش‌هایی در شهرها و روستاهای سمنان ، دامغان و شاهرود داشتیم موضوع پژوهش هم آئین‌ها و مراسم مذهبی و بازی‌ها وسرگرمی‌ها بود . درفاصله 17 / 4 / 55 تا 31/ 4/ 55 مجموعا پانزده روستا را مورد بررسی قرار دادیم که پراکندگی آن به شرح زیر بود : از سمنان : روستاهای علاء و سنگسر
از دامغان : 31/4/ 55 روستاهای حسن آباد، وامرزان ، جزن ، مایان
از شاهرود : روستاهای بیارجمند ، بدشت ( badašt) رویان 17/4/ 55 ، دهملا 19/4/ 55 ابر (abr) 21 و22/4/ 55 ابرسج abarsaj)) 26/4/ 55 خرقان 27/4/ 55 ، مجن mojen)) 29/4/ 55 و گرجی
دراین یادداشت ها برخلاف مقرر به جای نوشتن روزنوشت موضوع های مورد تحقیق را به صورت تطبیقی می نویسم تا از تکرار یک موضوع درچند روستا پرهیز کنم .
از تعزیه خوانی شروع می کنم :
وامرزان از روستاهای دامغان که در9 کیلومتری شمال این شهر قراردارد ازمراکز تعزیه خوانی است . دراین روستا درایام دهه محرم در هرروز تعزیه بخصوصی می‌خوانند مثلاً روز اول محرم تعزیه شاه‌چراغ یا فضل ومفتاح ، روزدوم مسلم ، روز سوم طفلان مسلم روز چهارم علی اکبر روز پنجم قاسم ، روز ششم عباس ، روز هفتم موسی‌بن‌جعفر ، روزهشتم امام رضا روز نهم بازارشام روز دهم شهادت امام حسین ویارانش . جز این درسایر فصول سال تعزیه های عابس ، مختار یا امیرتیمور اسماعیل سفاح ( شخصی است که بعد از مختار قیام کرد تا از قاتلین امام حسین انتقام بگیرد، شهرکوفه راخراب کرد وتمام لشکر عبیدالله زیاد را به قتل رسانید ) امیرتیمور نیز از قاتلین امام حسین انتقام گرفت تعزیه‌های احمد سفاح ، درویش بیابانی ، سنگتراش ، حضرت سلیمان ، ویوسف نیز می خوانند
زمان : تعزیه خوانی بیشتر بعد از ظهرهاست .
نقش ها : درهرتعزیه نقش های متفاوتی وجود دارد
الف- مخالف خوان : که خواننده آهنگ غلیظ و تند وخشن دارد ، روی کلمات تکیه می‌کند وکشدار و صریح و با صلابت می‌خواند . مثل نقش شمر
ب- موافق خوان : خواننده آهنگ محزون و لحن غم انگیزی دارد وآرام و متین می خواند مثل نقش امام
ج- بچه خوان : که در بعضی تعزیه‌ها نقش مخالف هم دارد مثلاً در مجلس وفات رقیه درشام دختر یزید که بچه سال است با تأسی از پدر درگفتگوی با رقیه دختر امام حسین مخالف می خواند . امام درسایر تعزیه ها "بچه خوان" نقش موافق دارد .
د- زن خوان : که مردی درنقش زن می‌خواند ، این نقش نیز مخالف خوان ندارد وصرفاً موافق خوانی است .
ه- شیر : درتعزیه شهادت امام حسین نقش دارد ویک نفر درجلد شیر می‌رود
پوشاک تعزیه خوان
1- مخالف خوان بیشتر لباس سر تا پا قرمز می‌پوشد. شلوار وحتی چکمه او هم قرمز است . او دستمال عربی قرمز سیر به سر می بندد ، شمشیر ، حمایل ، زره ، کلاه خود ، سپر ، خنجر ، شلاق وگاه ترکه وطناب از وسایل کارش است .
2- موافق خوان که شامل "شهادت خوان" و "زن خوان" و "بچه خوان" است هریک لباس خاص خود را دارند مثلاً شهادت خوان مثل حر و عباس وعابس وغیره قبای بلند سبز و شال بلند سبز ی به کمر می بندند و روی زره حمایل می بندد وچارقد بلند عربی وکلاه خود به سر دارد و شمشیر نیز حمایل می کند . بچه خوان نیز قبای سبز یا مشکی می پوشد و چارقد مشکی یا سبز به سر می بندد ( درمواردی که نقش دختر بچه دارد )
وسایل تعزیه خوانی : طبل ، شیپور ، سنج ، عمود ( لشکر مخالفین یعنی همراهان شمر و عمرسعد و عبیدالله هر یک عمودی در دست می گیرند و وارد میدان می شوند ) نیزه ، نی و وسایل چوپانی در تعزیه هایی مثل دوطفل مسلم ، مجسمه سر ، قنداقه علی اصغر وگهواره اش که چوبی است از دیگر وسایل تعزیه خوانی است
تعزیه خوانی در حوزه‌ی سمنان درایام محرم بخصوص دهه اول رایج است . در سایر ایام سال به بیست و هشتم ماه صفر و بیست و یکم رمضان که به ترتیب تعزیه شهادت امام حسن و حضرت علی می‌خوانند در ایام عادی فقط اگر بانی پیدا شود تعزیه‌ای خوانده می شود .
هر تعزیه مثل تآتر کارگردان یا به اصطلاح تعزیه گردان دارد که معمولاً از بین مجرب ترین تعزیه خوانان انتخاب می‌شود به تعزیه گردان میرزا نیز می‌گویند . وظیفه‌ی او هدایت و راهنمایی تعزیه خوان هاست وی همچنین باید مقدمات کار و ابزار و وسایل مورد نیاز را هم فراهم کند و گاه خود نقش اول را بر عهده میگیرد. کمتر تعزیه خوانی است که قادر به حفظ خوانی باشد .بیشتر آن ها از روی نسخه می‌خوانند . اشعاری که می‌خوانند یا از گوینده‌های گمنام محلی است و یا از مرثیه‌های معروف مرثیه سرایان است . خودشان دراین مورد اطلاع موثقی ندارند بعضی از این اشعار را حتی به ناصرالدین شاه نسبت می‌دهند و نیزاز معین‌البکایی نام می‌برند که در زمان ناصرالدین شاه می زیسته است . برخی ازاین اشعار هم سروده‌ی شاعری از هزارجریب دامغان است .
طرفداران تعزیه هم بیشتر بچه‌ها و زن ها هستند به علت بی نظمی هایی که گاه رخ می‌دهد دو نفر که چوب‌های بلندی در دست دارند برای حفظ نظم و کنترل جمعیت دایم دور حسینیه می‌چرخند .
بررسی تطبیقی تعزیه خوانی درروستاها : چون تعزیه خوانهای این منطقه سیار هستند و برای خواندن تعزیه به سایر روستاها هم می روند .بین تعزیه‌های رایج درکل منطقه تفاوت محسوسی به چشم نمی‌خورد فقط ممکن است دریک روستا نوع خاصی ازتعزیه رایج باشد که در روستای دیگر شناخته شده نباشد مثلاً در روستای جزن از تعزیه هایی نام می‌بردند که در روستای وامرزان نام آن نشنیده بودیم .تفاوت دیگر در ترتیب تعزیه خوانی دهه‌ی محرم است که در این روستا به ترتیب زیر بود : روز اول محرم پسر فروش ، روز دوم تعزیه‌ی "قانیا"(qâniyâ) روز سوم مسلم ، روز چهارم حجّت‌الوداع روز پنجم چهار سردار ( حرّ ) روز ششم وهب، روز هفتم عباس روز هشتم علی اکبر، روز نهم بازارشام ، روز دهم تعزیه‌ی شهادت امام حسین
در پوشاک هم یک تفاوت جزیی در روستای وامرزان وجود داشت وآن استفاده از روبنده یا به اصطلاح "یشماق"(yašmâq) برای نقش زن خوان بود .
درروستای مایان از توابع دامغان در موردموسیقی تعزیه نکته تازه ای به ماگفتند و آن اینکه آهنگ موافق خوان دو نوع است جوان ها وقتی این نقش را بر عهده می‌گیرند باید باصدای زیر و محزون بخوانند اما بزرگ‌سالان درعین حال که محزون می‌خوانند گاه به رجز خوانی هم می‌پردازند یعنی آهنگ آن ها زیر و بم دارد . مثلاً علی اکبر که جوان است با عباس یا امام حسین هرسه با آنکه موافق خوان هستند ولی یک آهنگ ندارند بلکه به مقتضای سن و مقامشان هریک تُن یا آهنگ خاصی به صدای خود می دهند .
در روستای مایان از یک تعزیه‌ی جدیدی به نام مسیب بن قعقاع خزاعی نام بردند که درروزهشتم ماه محرم می خوانند .
اشعار را نیز به قاآنی وملا حسینعلی فراتی اهل دامغان نسبت می دادند . بدنیست یادآورشوم که دراین روستا تعزیه گردان را معین البکاء می گفتند . ازابزار ووسایلی که درتعزیه هامرسوم است دراین روستا به یک مورد تاز ه برخورد کردیم وآن دست وشمشیر فرق بود شمشیرفرق وسط آن قوسی دارد که مجسمه سر دراین فرورفتگی هلالی شکل قرارمی‌گیرد چون نوک شمشیر هم توخالی است که داخل آن مرکورکرم می ریزند در ظاهر مثل این است که شمشیر در فرق سر فرو رفته و از آن خون می‌چکد .
دربیارجمند شاهرود که در روزهای عاشورا تعزیه شهادت امام حسین و شهدای کربلا می‌خوانند بعد ازتعزیه نخل بر می دارند نخل را قبل از بلند کردن سیاهپوش می‌کنند و دراطراف آن پرچم‌های مشکی می‌آویزند . یک نفر سید نیز درحالی که یک تیکه پنبه در دست دارد بالای نخل می‌ایستد و وقتی نخل را زمین گذاشتند او این پنبه را به قطعات کوچک تقسیم می‌کند و به عنوان تبرک به مردم می‌دهد کسانی که پنبه را می‌گیرند در جیب خود نگه می‌دارند و معتقدند این پنبه هر مرضی را شفا می‌دهد . تفاوتی که در پوشاک تعزیه‌ی این روستا مشاهده شد اینکه امام روی لباده زره می‌پوشد و پیراهن خون آلودی به تن می‌کند و روز عاشورا که می‌خواهد به میدان بیاید در یک دست قرآن و در دست دیگر قنداقه‌ی علی اصغر دارد . مخالف خوان نیز سبیل مصنوعی بلندی برای خود می‌گذارد . دراینجا نعش و خیمه هم در تعزیه‌ها مورد استفاده قرار میگیرد . نعش از پارچه یا بالشی است که برآن کفن خون آلودی پوشانده‌اند . تعزیه خوانی هم محضاًلله است و کسی برای این کار دستمزدی نمی‌گیرد . البته فقط در روزهای عاشورا تعزیه می‌خوانند .
در روستای بدشت شاهرود نیز تعزیه خوانی مرسوم است . باتحقیقی که به عمل آمد باسایر روستایی که دیده بودیم تفاوت محسوسی نداشت . اصولاً درتمام این منطقه تعزیه ازلحاظ فرم وسایر خصوصیات فرق اساسی ندارد مختصر تفاوتی اگر باشد همان طور که در نمونه ها ذکر شد گاه درنوع پوشاک یا وسایل و در نهایت برخی تعزیه‌هاست که ممکن است در روستایی بخوانند و در روستای دیگر شناختی از آن نداشته باشند . گاه تفاوت فقط درزمان است مثلاً در روستای بدشت در دهه‌ی آخر صفر تعزیه می‌خوانند تنها به این علت که خودشان تعزیه‌خوان ندارند و این زمان وقت تعزیه خوانهای روستاهای دیگر آزاد است و می‌توانند از آن‌ها دعوت کنند . تعزیه خوانی در دهه‌ی صفر به ترتیب زیر است . روز اول( یعنی روز اربعین ) شهادت امام رضا روز دوم شهادت امام حسین روز سوم موسی‌بن جعفر یا رقیه خاتون ، روز چهارم وفات حضرت پیغمبر ، روز پنجم علی اکبر روز ششم حضرت مجتبی روز هفتم شهادت قاسم روز هشتم ابوالفضل روز نهم حرّ و روز آخر صفر تعزیه فرنگی می‌خوانند که همان بازارشام است و جریان آوردن اسرا به دربار یزید .
تبادل
لینک هوشمند
